Anadolu’da Neolitik ve Antik DNA
​
Teknolojik ilerlemeye paralel olarak son beÅŸ yılda genom düzeyinde sürdürülen araÅŸtırmalarda hem genetik hem de kronolojik derinliÄŸin gittikçe arttığını söyleyebilmekteyiz (Skoglund ve Mathieson 2018; Stoneking, 2017). Genom düzeyinde yapılan çalışmalarda, populasyonların günümüz toplumlarına genetik yakınlığının incelenmesi ve antik dönemlerde yaÅŸamış insan gruplarının kendi çaÄŸdaÅŸlarıyla iliÅŸkisinin belirlenebilmesi olanaklı hale gelmiÅŸtir. Aynı zamanda çok eski dönemlere (Paleolitik) uzanan atasal iliÅŸkiler çözümlenebilmekte ve yakın türler ya da tür içi alt gruplar arasındaki iliÅŸkiler (örneÄŸin Neandertaller, Ä°nsanlar ve Denisovanlar) ortaya çıkarılabilmektedir (Skoglund ve Mathieson 2018). Böyle bir yaklaşım biyolojik yakınlık ile sosyokültürel benzerliÄŸin net olarak tespit edilemediÄŸi eski insan topluluklarındaki problemlerin çözümünü mümkün kılmaktadır.
​
Avrupa Neolitik Dönemi ve Tunç Çağı üzerine yapılmış çalışmalar bu son duruma iyi önekler oluÅŸturmaktadır. Lazaridis ve bir grup araÅŸtırmacı (2014) yapmış oldukları çalışmada Almanya’da bulunan 7 bin yıl öncesine ait bir çiftçinin ve Lüksemburg ve Ä°sveç’ten 8 bin yıl öncesine ait sekiz avcı toplayıcının genom verisi üzerine çalışmış ve bunu günümüzde yaÅŸayan 203 topluluÄŸa ait 2345 bireyin verisiyle karşılaÅŸtırmışlardır. Bunun sonucunda günümüzdeki Avrupalıların, Batı Avrupa avcı toplayıcıları, Paleolitik Dönem Kuzey Avrasyalıları ve kökleri Anadolu ile iliÅŸkili Erken Avrupa Çiftçileri olmak üzere üç farklı populasyondan geldiÄŸini göstermiÅŸtir (Skoglund ve Mathieson 2018). Avrupa’daki tarihöncesi populasyon hareketlilikleri sadece Neolitik Dönem’le sınırlı deÄŸildir. Tunç Çağı üzerine yapılmış genom düzeyindeki çalışmalar ÅŸaşırtıcı sonuçlar ortaya çıkarmıştır. ÖrneÄŸin Haak ve bir grup araÅŸtırmacı (2015) 8000-3000 yıl öncesine ait 69 Avrupalının genomik verisini elde etmiÅŸlerdir. Bu tarih aralığında, Batı ve DoÄŸu Avrupa toplulukları arasında ciddi bir genetik farklılık olduÄŸu tespit edilmiÅŸtir.Neolitik Dönemin baÅŸlangıcında (8-7 bin yıl önce) birbiriyle yakın çiftçi grupları Almanya, Macaristan ve Ä°spanya’da ortaya çıkmaktadır ve bunların yerli Avcı toplayıcılardan farklı olduÄŸu anlaşılmıştır (Haak vd 2015). AraÅŸtırmanın sonucu günümüzden 4500 yıl öncesindeki Avrupalıların, Yamnaya adı verilen Asya kökenli hayvancı bri topluluÄŸa ait genomun izlerini taşıdıklarını göstermiÅŸtir. Bu durum Tunç Çağı Avrupasının Asya’dan gelen çok büyük bir göç dalgası/dalgaları ile dramatik ÅŸekilde deÄŸiÅŸtiÄŸini göstermiÅŸtir (Skoglund ve Mathieson 2018). DiÄŸer yandan Anadolu Yarımadası’nın Batı Avrasya gen havuzu üzerine yaptığı derin etki, hem arkeolojik hem de genom verisi açısından birçok kez kanıtlanmıştır. Bununla beraber arkeolojik dönemlerdeki insan hareketliliÄŸinin, göçlerin etkisinin tek yönlü olmadığı da yine arkeolojik, antropolojik ve biyolojik açıdan söylenebilmektedir. Hofmanova ve bir grup araÅŸtırmacı (2016) Anadolu’nun göçlerdeki rolüne dair önemli bir çalışma yapmıştır. AraÅŸtırmacılar Anadolu’dan Avrupa’ya olan göç hareketlerinin, Kuzey Ege’de bulunan çiftçilerin Avrupa’nın içine ve Avrupa boyunca sürdüÄŸünü dile getirmiÅŸlerdir. Bu çiftçilerin Almanya, Ä°spanya ve Macaristan’la olan ortak genetik yapısını genom düzeyinde göstermiÅŸler, Anadolu Kuzey Ege topluluklarının Almanya ve Macar ardıllarına olan atasal katkısının %39-53 oranında olduÄŸunu bulmuÅŸlardır (Hofmanova vd 2016). Farklı bir çalışmada, Stockholm Üniversitesi Arkeolojik AraÅŸtırma Laboratuvarı’ndan Omrak ve bir grup araÅŸtırmacı (2016) Kuzeybatı Anadolu’da, Troia’ya çok yakın bir yerde bulunan Kumtepe HöyüÄŸü’nden elde ettikleri 6700 yıl öncesine ait bir örnekte genom verisi incelemiÅŸtir. Kronolojik olarak bu dönem Neolitik Dönem’deki yayılmanın hemen ardına denk gelmektedir. AraÅŸtırma sonucunda bu bireyin genetik yapısının Avrupa Neolitik gen havuzu içinde olduÄŸu, günümüz Sardinyalılara, YakındoÄŸulularına ve Kafkasyalılarına benzediÄŸi belirlenmiÅŸtir (Omrak vd 2016).
2016 ve 2017 yıllarında ODTÜ Arkeogenomik Laboratuvarı araÅŸtırmacılarıyla ortaklaÅŸa yürütülen, Anadolu’ya ait genom verisi üreterek yayımladığımız araÅŸtırmalar da bu çalışmalara eklenebilir. 2016 yılında yaptığımız bir çalışmada Orta Anadolu’dan Tepecik-Çiftlik (NiÄŸde) ve Boncuklu Höyük (Konya) arkeolojik yerleÅŸmelerinden elde ettiÄŸimiz insan kalıntılarında genom verisi üretebildik. Bu çalışmanın sonucunda Boncuklu Höyük’ün (Çanak-Çömleksiz Neolitik Dönem) daha homojen Tepecik-Çiftlik’in (Çanak-Çömlekli Neolitik Dönem) ise daha heterojen bir genetik yapıya sahip olduÄŸunu gösterdik (Kılınç vd 2016). Buradan hareketle Boncuklu Höyük’ün bir miktar daha Anadolu Epipaleolitik topluluklarıyla iliÅŸkili, Tepecik-Çiftlik populasyonunun ise yakın çevre populasyonlarıyla daha etkileÅŸimli, dışadönük bir topluluk olduÄŸunu saptadık. Elde ettiÄŸimiz veri Anadolu’nun, Avrupa Erken Neolitik çiftçilerine olan genetik katkısının kökeninin Orta Anadolu olduÄŸuna dair ciddi kanıtlar sunmaktadır.
​
Nitekim geçtiÄŸimiz yıl içinde yayımladığımız bir diÄŸer genom çalışmasında Anadolu Neolitik Dönem (özellikle Ege Bölgesi) çiftçilerinin Batıya yayılımı üzerine, arkeolojik kuramlarla da sınanması gereken yeni bakış açıları geliÅŸtirebildik. Bu çalışmada temelde Tepecik-Çiftlik, Boncuklu Höyük ve Barçın Höyük (Bursa) gibi Neolitik dönem topluluklarını ele alarak konuyu inceledik. Antik DNA verisinin analizi Anadolu topluluklarının Güney Levant ve Ä°ran’daki Neolitik Dönem topluluklarından farklı bir yerde ve birlikte kümelendiÄŸini göstermiÅŸtir. Elde ettiÄŸimiz diÄŸer sonuçlar, Batı Anadolu ve Kuzey Ege Neolitik Dönem topluluklarının, Orta Anadolu’dan göçmenleri de içerecek biçimde Batıya doÄŸru çok sayıda göçün ürünleri olabileceÄŸi gibi, aynı zamanda Ege Bölgesinin çiftçiliÄŸi benimseyen lokal epipaleolitik toplulukları da olabileceÄŸini ortaya koymuÅŸtur (Kılınç vd 2017).
​
* Yazının alıntılandığı yayın: Büyükkarakaya, A.M. & Yorulmaz, S. ( 2019). Biyoarkeoloji ve Antik DNA. Arkhe Dergisi Sayı 7
​
KAYNAKLAR
​
Haak, W., Lazaridis, I., Patterson, N., Rohland, N., Mallick, S., Llamas, B., … Reich, D. (2015). Massive migration from the steppe was a source for Indo-European languages in Europe. Nature, 522(7555), 207–211. https://doi.org/10.1038/nature14317
​
Hofmanová, Z., Kreutzer, S., Hellenthal, G., Sell, C., Diekmann, Y., Díez-del-Molino, D., … Burger, J. (2016). Early farmers from across Europe directly descended from Neolithic Aegeans. Proceedings of the National Academy of Sciences, 113(25), 6886–6891. https://doi.org/10.1073/pnas.1523951113
​
Kılınç, G. M., Omrak, A., Özer, F., Günther, T., Büyükkarakaya, A. M., Bıçakçı, E., … Götherström, A. (2016). The Demographic Development of the First Farmers in Anatolia. Current Biology, 26(19), 2659–2666. https://doi.org/10.1016/j.cub.2016.07.057
​
Kılınç, G. M., Koptekin, D., Atakuman, Ç., Sümer, A. P., DönertaÅŸ, H. M., Yaka, R., … Somel, M. (2017). Archaeogenomic analysis of the first steps of Neolithization in Anatolia and the Aegean. Proceedings of the Royal Society B: Biological Sciences, 284(1867), 20172064. https://doi.org/10.1098/rspb.2017.2064
​
Lazaridis, I., Patterson, N., Mittnik, A., Renaud, G., Mallick, S., Kirsanow, K., ... & Berger, B. (2014). Ancient human genomes suggest three ancestral populations for present-day Europeans. Nature, 513(7518), 409-413.